હ્યુમન જીનોમના અનુક્રમ માટે વપરાતી પદ્ધતિઓનું વર્ણન કરો.

કાર્યપ્રણાલી (Methodologies) : આ પ્રણાલીમાં બે મહત્ત્વપૂર્ણ રીતનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. પ્રથમ પ્રયાસ એ બધા જનીનો જે $RNA$ ના સ્વરૂપમાં વ્યક્ત થાય છે તેના વિશે ધ્યાન આપવું [ જેને એક્સપ્રેસ્ડ સિકવેન્સ ટેગ્સ (expressed sequence tags) $ESTs$ કહે છે].

બીજો પ્રયાસ એ છે કે જનીનમાં જોવા મળતા બધા જીનોમના કોડિંગ અને નોન-કોડિંગ અનુક્રમોની જાણકારી પ્રાપ્ત કરી તેનાં કાર્યોને નિર્ધારિત કરવાનો છે [ જેને સિકવેન્સ એનોટેશન (sequence annotation) કહે છે ] કોષના કુલ $DNA$ માં રહેલ અનુક્રમોની જાણકારી માટે પહેલા તેને અલગીકરણ કરી નાના-નાના યાદચ્છિક (random) ખંડો (યાદ કરો $DNA$ એક ખૂબ જ લાંબો પોલિમર છે જેના કારણે $DNA$ ના લાંબા ટુકડાઓના અનુક્રમણ માટે મુશ્કેલી થાય છે) બનાવીને વિશિષ્ટ વાહકની મદદથી યજમાનમાં ક્લોનિંગ કરાવાય છે.

ક્લોનિંગ પ્રત્યેક $DNA$ ના પ્રવર્ધન (amplification)માં મદદ કરે છે. જેનાથી આ અનુક્રમોની જાણકારી મળવી સરળ થઈ જાય છે. સામાન્ય રીતે ઉપયોગી યજમાન બેક્ટેરિયા અને યીસ્ટ છે તથા વાહકો જેને $BAC$ (bacterial artificial chromosome) અને $YAC$ (yeast artifical chromosome) કહે છે.

          ખંડોએ સ્વયંસંચાલિત $DNA$ અનુક્રમક ( $DNA$ sequencers) ના ઉપયોગથી અનુક્રમિત કરવામાં આવે છે. જે ફ્રેડરિક સેંગર દ્વારા વિકસાવેલ પ્રક્રિયાના સિદ્ધાંત પર કાર્ય કરે છે. યાદ રાખો કે પ્રોટીનમાં એમિનોઍસિડના અનુક્રમોને નક્કી કરનારી ક્રિયાના વિકાસનો શ્રેય પણ સેંગરને જ પ્રાપ્ત થાય છે). આ અનુક્રમો તેમાં હાજર રહેલા કેટલાક એકબીજા પર આચ્છાદન (overlaping) કરતાં પ્રદેશના આધારે ગોઠવાય છે.

આ અનુક્રમિતતા માટે આચ્છાદિત ખંડોનું નિર્માણ થવું આવશ્યક છે. આ અનુક્રમોને મનુષ્ય દ્વારા પંક્તિબદ્ધ કરવું સંભવ નથી. આ કારણથી વિશિષ્ટ કમ્પ્યુટર આધારિત પ્રોગ્રામને વિકસાવવામાં આવ્યો છે (આકૃતિ). ત્યાર પછી આ અનુક્રમોનું અર્થઘટન (annotated) કરીને તેને પ્રત્યેક રંગસૂત્રની સાથે સાંકળવામાં આવ્યા. રંગસૂત્ર $1$ નો અનુક્રમે, $2016$ (આ મનુષ્યના $24$ રંગસૂત્રોમાં અંતિમ હતું, $22-$ દૈહિક અને $X$ અને $Y$ ના અનુક્રમ હજુ બાકી હતા) માં પૂર્ણ થયો.

બીજું પડકારરૂપ કાર્ય જનીન સંકુલ (genome)નો આનુવંશિક અને ભૌતિક નકશો તૈયાર કરવાનું હતું. જે પોલિમોર્ડિસમ રિસ્ટ્રેિશન ઍન્ડોન્યુક્લિએઝ ઓળખસ્થાન અને કેટલાક પુનરાવર્તિત $DNA$ અનુક્રમો જે માઈક્રો સેટેલાઈટ્સ (micro satellites) (પુનરાવર્તન $DNA$ અનુક્રમોમાં પોલિમોર્ફિસમનું પ્રયોજન આગળ $DNA$ ફિંગરપ્રિન્ટિંગના ભાગમાં અભ્યાસ કરીશું) તરીકે ઓળખાય છે